A Diyarbakır
B Karaköprü (Karasu Köprüsü)
C Zerzevan Kalesi
Çınar ilçesine 13 kilometre uzaklıktaki Demirölçek Mahallesi yakınlarında bulunan ve Roma İmparatorluğu döneminde askeri üs olarak kullanılan Zerzevan Kalesi’nde 2014 yılında başlayan kazılar sürüyor.60 dönümlük alan üzerinde daha önce, 12 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi, kilise, yönetim binası, konutlar, tahıl ve silah depoları, yeraltı ibadethanesi, sığınaklar, kaya mezarları, su kanalları ile 54 su sarnıcı bulunmuştur. Zerzevan Kalesi’ndeki ilk kazı ve restorasyon çalışmaları Kültür ve Turizm Bakanlığının izinleri ile Diyarbakır Müzesi Başkanlığında Dr. Aytaç COŞKUN bilimsel başkanlığında Diyarbakır Valiliği, Büyükşehir Belediyesi, Çınar Kaymakamlığı, Dicle Üniversitesi’nin desteği ile 2014’te başlamıştır.
Askeri yerleşim antik yol güzergahında, 124 metre yükseklikteki kayalık bir tepenin üzerine kurulan Zerzevan Kalesi, Amida ile Dara arasında stratejik bir noktada yer alıyor. Yerleşim konumu itibariyle bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde, geniş bir alanı kontrol altında tutan, stratejik bir Roma sınır garnizonu olan kale aynı zamanda Roma-Sasani arasındaki büyük mücadelelere de sahne oldu. Roma’daki ismi “Samachi” olan yerleşimin ilk inşa edildiği dönem kesin olmamakla birlikte devam eden kazılar ile kesin sonuçlara ulaşılacak. Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios I (MS. 491-518) ve Justinianos I (MS. 527-565) dönemlerinde onarılarak, bazıları ise yeniden inşa edilerek mevcut son haline getirildi. MS. 639’da İslam orduları tarafından bölgenin fethine kadar yerleşim kullanıldı ve önemini sürdürdü. Zerzevan Kalesi’nde yapılacak uzun süreli kazı çalışmaları ile bölgenin Roma dönemine ışık tutulacak. Restorasyon projeleri, çevre düzenlemeleri ile de alanın ziyaretçilerin gezebileceği bir ören yeri haline getirilerek Diyarbakır ve bölge turizmine katkı sağlaması amaçlanıyor.
Mithras Tapınağı
Sığınağın hemen kuzeyinde yeraltına ana kaya oyularak inşa edilen yapı, 7 metre uzunluğunda, 5 metre genişliğinde, 2,5 metre yüksekliğinde 35 metrekaredir. Yapının doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar ve ortada büyük, yanlarda iki küçük niş bulunmaktadır. Ayrıca doğu duvara Mitras’ın sembollerinden olan ışın tacı motifi de kazınmıştır. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su çanağı ve hemen önünde zeminde havuz bulunmaktadır. Su çanağı ile havuz duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıdır ve Mithras dini törenlerinde su kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet hayvan bağlama yeri de bulunmaktadır. Bağlama yerleri Mithras ayinlerinde boğanın kurban edilmesi için kullanılmış olmalıdır. Yapı, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırında tespit edilen ilk ve tek Mithras tapınağıdır. Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülmektedir. Hıristiyanlığın yayılması ile birlikte kiliseye dönüştürülmüş, Zerzevan Kalesi terk edildikten sonra da barınak olarak kullanılmıştır.
Pers kökenli olan tanrı Mithras ‘anlaşma ve dostluk’ kavramlarının tanrısıdır, ‘aracılık eden’ anlamına gelir. Mithras güneş tanrısıdır ve kültü güneş tapınımına dayanır. Ayrıca ışığın, savaşın, adaletin ve inancın da simgesidir. M.S. 2. ve 3. yüzyılda Roma İmparatorluğunda oldukça yaygınlaşmıştır. M.S. 4. Yüzyılda Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte ise önemini kaybetmiştir. Mithras dini Romanın egemen olduğu bütün topraklarda özellikle askerler arasında oldukça yaygındır. Öğretisi dünyanın yaratılışı üzerinedir ve evreni kontrol eden tanrı olarak da bilinir. Dinsel törenleri gizlidir ve dışarıya kapalıdır. Mithras dinine katılacak kişi on iki eziyeti çekmek zorundadır. Sadece erkeklerin kabul edildiği bu dine katılanlar yedi aşamadan geçmektedirler. Törenler yeraltında mağaralarda ve tapınaklarda gerçekleştirilmektedir.